Në kohë trazirash të mëdha politike, luftrash, krizash dhe ndryshimesh teknologjike, qëndrueshmëria dhe përshtatshmëria e Aleancës së NATO-s mbetet një nga shtyllat kryesore të arkitekturës globale të sigurisë.
Me më shumë se shtatë dekada ekzistence, Aleanca Veriatlantike (NATO) shënon një tjetër përvjetor të themelimit të saj – një moment jo vetëm për të festuar, por edhe për një reflektim më të thellë mbi rolin, transformimet dhe sfidat e kësaj aleance ushtarake përmes kohës.
Përgjigjja ndaj Luftës së Ftohtë
NATO u themelua në këtë datë, më 4 prill 1949, përmes nënshkrimit të Traktatit të Atlantikut të Veriut në Uashington, në kulmin e Luftës së Ftohtë. Qëllimi ishte i qartë: një përgjigje e përbashkët e Perëndimit ndaj kërcënimeve që përfaqësonte Bashkimi Sovjetik. 12 shtetet themeluese – përfshirë SHBA-në, Kanadanë, Britaninë e Madhe, Francën dhe Italinë – u pajtuan se një sulm ndaj njërit anëtar do të konsiderohej si sulm ndaj të gjithëve – gjë që u përfshi në nenin famëkeq 5 të traktatit.
Kjo doktrinë e mbrojtjes kolektive nuk u aktivizua kurrë gjatë Luftës së Ftohtë, por shërbeu si një faktor i fuqishëm ndalues, që garantoi sigurinë e demokracive perëndimore. Në atë periudhë, NATO ishte e themeluar fort si një bllok ushtarak kundër Traktatit të Varshavës.
Transformimi pas rënies së Murit të Berlinit
Fundi i Luftës së Ftohtë solli ndryshime rrënjësore në marrëdhëniet globale. Bashkimi Sovjetik u shpërbë dhe kërcënimi i një lufte totale u zhduk nga horizonti. Por NATO nuk u zhduk – përkundrazi, u transformua.
Në fillim të viteve 1990, Aleanca filloi politikën e “dyerve të hapura”, duke mundësuar anëtarësimin e shteteve ish-komuniste të Evropës Lindore. Fillimisht iu bashkuan Çekia, Hungaria dhe Polonia (1999), dhe më pas shtetet baltike, Rumania, Bullgaria, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut dhe të tjera.
Njëkohësisht, NATO filloi të angazhohej jashtë zonës së saj tradicionale të veprimit. Ndërhyrjet në Bosnjë e Hercegovinë gjatë luftës së viteve 1990, operacionet në Kosovë në vitin 1999, si dhe më pas prania në Afganistan, treguan një dimension të ri të Aleancës – atë paqeruajtës, stabilizues dhe kundër terrorizmit.
Operacionet që formësuan botën
Gjatë viteve, NATO ka kryer një sërë operacionesh ushtarake të rëndësishme. Ndërhyrja në Kosovë ishte rasti i parë i veprimit ushtarak pa miratimin e OKB-së, çka shkaktoi shumë polemika, por tregoi edhe vendosmërinë e Aleancës për të ndërhyrë kur komuniteti ndërkombëtar dështon.
Misioni ISAF në Afganistan (2003–2021), që pasoi sulmet terroriste të 11 shtatorit 2001, ishte operacioni më i madh dhe më i gjatë në historinë e Aleancës. Qëllimi ishte të mposhtej Al-Qaida dhe të stabilizohej vendi. Edhe pse tërheqja nga Afganistani në vitin 2021 ndodhi në rrethana të papëlqyera, NATO pati për vite të tëra një rol kyç në trajnimin e forcave vendore dhe ndërtimin e institucioneve.
Gjithashtu, NATO ka kryer misione detare kundër piraterisë pranë brigjeve të Somalisë, ka realizuar misione patrullimi në Balltik dhe ka mbikëqyrur hapësirën ajrore të anëtarëve që nuk kanë avionë luftarakë vetjakë.
Sfidat e shekullit 21
NATO-ja e sotme përballet me një sërë sfidash komplekse. Kërcënimet tradicionale – si politika agresive e Rusisë, e cila në vitin 2014 aneksoi Krimenë dhe nisi luftën në Ukrainë, dhe në vitin 2022 ndërmori një pushtim të plotë – e rikthyen fokusin tek mbrojtja kolektive dhe forcimi i krahut lindor të Aleancës. Neni 5 është sërish në qendër të vëmendjes, sidomos për vendet baltike dhe Poloninë.
Nga ana tjetër, po shfaqen forma të reja kërcënimesh: sulme kibernetike, fushata dezinformimi, siguria energjetike dhe – ndoshta më e rrezikshmja – mungesa e unitetit ndërmjet anëtarëve.
